Αποσαφήνιση όρων και εννοιών σχετικά με το μεταναστευτικό & προσφυγικό

Μετά από ερωτήσεις φίλων και ακροατών στο μεταναστευτικό & προσφυγικό ζήτημα (σχετικά με τον όρο ανιθαγενής, με την άσκηση προσφυγής επί απορριπτικής απόφασης σε αίτηση ασύλου και τις ενδικοφανείς προσφυγές, την κτήση της ελληνικής ιθαγένειας από ανήλικα τέκνα αλλογενών αλλοδαπών πολιτών τρίτων χωρών, το κριτήριο για την αναγνώριση της ιδιότητας του πρόσφυγα και παρόμοια θέματα που κατά καιρούς έχουν εκφρασθεί), προς επίλυση των αποριών, παραθέτουμε τους ορισμούς εννοιών που συναντάμε με βάση τα ισχύοντα στο διεθνές δίκαιο.

Την επιμέλεια και την όλη σύνταξη έκανε ο Παναγιώτης Ζησιμάτος, Δικηγόρος, μέλος του τομέα Δικαιοσύνης και Μεταναστευτικής Πολιτικής του ΕΠΑΜ. Την παραθέτουμε:

OΡΙΣΜΟΙ – ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ σχετικά με το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα

1. Ως προς το καθεστώς του Ανιθαγενούς:
Ανιθαγενής είναι νομικός όρος που δηλώνει το πρόσωπο το οποίο κανένας κράτος δεν θεωρεί υπήκοό του κατ’ εφαρμογή της νομοθεσίας του (Διεθνής σύμβαση του 1954 για καθεστώς των Ανιθαγενών (1).
Ο όρος ανιθαγενής προφανώς δεν έχει καμιά σχέση με μετανάστες ή πρόσφυγες στερούμενων εγγράφων ταυτότητας ή νομιμοποιητικών εγγράφων, οι οποίοι έχουν την ιθαγένεια του κράτους καταγωγής τους. Μόνο οι ανιθαγενείς, οι οποίοι είναι συγχρόνως και πρόσφυγες, δικαιούνται τη διεθνή προστασία που παρέχει η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων.
Προσοχή να μη γίνεται σύγχυση μεταξύ ανιθαγενούς και αλλοδαπού υπηκόου τρίτης χώρας που στερείται εγγράφων ταυτοποίησης!!

2. Ως προς την άσκηση προσφυγής επί απορριπτικής απόφασης σε αίτηση ασύλου:
Τόσο το προϊσχύων καθεστώς (άρθρο 7 παρ. 5 του νόμου 4375/2016) όσο και το ισχύων (άρθρο 93 του νέου νόμου 4636/2019), προβλέπουν ότι κατά των αποφάσεων που απορρίπτουν αίτηση παροχής διεθνούς προστασίας (ασύλου) ή ανακαλούν το καθεστώς αυτό, μπορεί να ασκηθεί ενδικοφανής προσφυγή ενώπιον των Επιτροπών Προσφυγών.

3. Ως προς το ανασταλτικό αποτέλεσμα της ενδικοφανούς προσφυγής:
Και στον παλιό νόμο (άρθρο 61 παρ. 4 του ν. 4375/2016) και στο νέο (άρθρο 93 παρ. 3 του ν. 4636/2019), προβλέπεται το ανασταλτικό αποτέλεσμα της ενδικοφανούς προσφυγής και συγκεκριμένα ορίζεται ότι: «Κατά τη διάρκεια της προθεσμίας για την άσκηση προσφυγής και μέχρι την επίδοση της απόφασης επ’ αυτής, αναστέλλεται κάθε μέτρο απέλασης, επανεισδοχής ή επιστροφής του αιτούντος»,αλλά με το νέο νόμο το ανασταλτικό αποτέλεσμα τελεί υπό την επιφύλαξη εξαιρέσεων (βλ. το  άρθρο 104 του ν. 4636/2019). Στις περιπτώσεις αυτών των εξαιρέσεων, απαιτείται απόφαση των Επιτροπών Προσφυγών, προκειμένου οι ενδιαφερόμενοι αλλοδαποί να έχουν δικαίωμα παραμονής στη χώρα, έως ότου τελεσιδικήσει το αίτημά τους.

Επισημαίνεται ότι η σχετική έκθεση του Συνήγορου του πολίτη αναφέρει τα εξής για το θέμα (2): «Είναι γεγονός, ότι ο περιορισμός του αυτοδίκαιου ανασταλτικού αποτελέσματος της προσφυγής, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, προβλέπεται στην Οδηγία 2013/32/ΕΕ (άρθρο 46). Στο ίδιο, ωστόσο άρθρο της εν λόγω Οδηγίας, ορίζεται ως βασικό κριτήριο της άσκησης πραγματικής προσφυγής, η θέσπιση ευλόγων προθεσμιών, ενώ τονίζεται ότι οι προθεσμίες δεν πρέπει να καθιστούν αδύνατη ή υπερβολικά δυσχερή την άσκηση του εν λόγω δικαιώματος (παρ. 4). Επιπλέον, απαραίτητη θεωρείται, στις περιπτώσεις εξαίρεσης του αυτόματου ανασταλτικού αποτελέσματος της προσφυγής, η συνδρομή νομικής υποστήριξης. Ως εκ τούτου, ο περιορισμός του αυτόματου ανασταλτικού αποτελέσματος της προσφυγής, μπορεί να έχει έρεισμα στην Οδηγία, σε συνδυασμό, ωστόσο, με τις προτεινόμενες σύντομες ή και ασφυκτικές, ιδίως κατά τις διαδικασίες στα σύνορα, προθεσμίες, καθώς και την περιορισμένη δωρεάν νομική βοήθεια στη χώρα μας, ενέχει κινδύνους αποδυνάμωσης του δικαιώματος της πραγματικής προσφυγής.

4. Ως προς την ακυρωτική διαδικασία στα Διοικητικά Δικαστήρια μετά την έκδοση απορριπτικής απόφασης από τις Επιτροπές Προσφυγών:
Μετά την έκδοση απορριπτικής απόφασης επί της ενδικοφανούς προσφυγής ενώπιον των Επιτροπών Προσφυγών, διατηρείται με το νέο νόμο η δυνατότητα προσφυγής στα Διοικητικά Δικαστήρια με αίτηση ακύρωσης κατά της προσβαλλόμενης απορριπτικής απόφασης της Επιτροπής Προσφυγών. Ωστόσο, με το άρθρο 115 του νέου νόμου, οι ακυρωτικές διαφορές ενώπιον των Διοικητικών Δικαστηρίων που αφορούν την αναγνώριση αλλοδαπού ως πρόσφυγα, υπό την έννοια της Συμβάσεως της Γενεύης, αποσπώνται από το Διοικητικό Εφετείο και υπάγονται πλέον στο Διοικητικό Πρωτοδικείο, προφανώς για να δικάζονται σε συντομότερο χρόνο. (Στο παρελθόν η σχετική αρμοδιότητα ανήκε στο Συμβούλιο της Επικρατείας από το οποίο μεταφέρθηκε στο Διοικητικό Εφετείο).

5. Ως προς το καθεστώς αναστολής ενώπιον των Διοικητικών Δικαστηρίων:
Πέραν της αλλαγής του αρμόδιου Διοικητικού Δικαστηρίου στις ακυρωτικές διαφορές για ζητήματα αιτούντων άσυλο, με το νέο νόμο (άρθρο 115 παρ. 6, ν. 4636/2019), επέρχονται αλλαγές και ως προς το καθεστώς χορήγησης αναστολής από το αρμόδιο Διοικητικό Δικαστήριο, στη κατεύθυνση της επίσπευσης της διαδικασίας. Συγκεκριμένα : «Μετά από αίτηση αναστολής εκτέλεσης, παρέχεται σε ένα στάδιο προσωρινή δικαστική προστασία, από τον αρμόδιο εισηγητή δικαστή, με την έκδοση συνοπτικά αιτιολογημένης απόφασης. Εντός δύο (2) εργάσιμων ημερών από την κατάθεσή της, η αίτηση κοινοποιείται με επιμέλεια του αιτούντος προς τον αρμόδιο Υπουργό, ο οποίος οφείλει, στην περίπτωση αυτή, να διαβιβάσει στο δικαστήριο το φάκελο της υπόθεσης μέσα σε πέντε (5) εργάσιμες ημέρες από την κοινοποίηση. Μέσα στην ίδια προθεσμία, ο Υπουργός μπορεί να διατυπώσει τις απόψεις του και ο αιτών να προσκομίσει τα αποδεικτικά στοιχεία, στα οποία στηρίζει τους ισχυρισμούς του. Η απόφαση του εισηγητή δικαστή, επί της αίτησης, εκδίδεται μέσα σε προθεσμία επτά (7) ημερών, από την πάροδο των ανωτέρω προθεσμιών, εφόσον έχει προσκομιστεί στο δικαστήριο το οικείο αποδεικτικό κοινοποίησης».

6. Ως προς την κτήση της Ελληνικής ιθαγένειας από ανήλικα τέκνα αλλογενών αλλοδαπών πολιτών τρίτων χωρών:
Τέκνο γονέων αλλοδαπών αλλογενών πολιτών τρίτων χωρών δεν δύναται να αποκτήσει την Ελληνική Ιθαγένεια μόνο λόγω γέννησης στην Ελλάδα, ανεξαρτήτως εάν οι γονείς του αιτούνται άσυλο ή όχι (ουδέποτε ίσχυσε τέτοιο καθεστώς κτήσης ιθαγένειας ούτε επί ΣΥΡΙΖΑ), αλλά μόνο με συνδυασμό προϋποθέσεων: Γέννησης στην Ελλάδα και φοίτησης σε Ελληνικό σχολείο ανελλιπώς από την πρώτη τάξη Δημοτικού και μακροχρόνιας νόμιμης διανομής των γονέων με μακροχρόνιο οριστικό τίτλο διαμονής, άλλως, μόνο εφόσον προηγηθεί κτήση Ελληνικής ιθαγένειας από τους γονείς με πολιτογράφηση (εφόσον αυτοί έχουν τις νόμιμες προϋποθέσεις), οπότε οι γονείς δικαιούνται να ζητήσουν συγχρόνως την κτήση ιθαγένειας με πολιτογράφηση και του ανήλικου τέκνου.

Επίσης επισημαίνεται ότι ο μέσος χρόνος απονομής ιθαγένειας με πολιτογράφηση, τουλάχιστον στην Αττική, υπερβαίνει τα 5 με 6 χρόνια από την υποβολή της αίτησης. Επιπλέον για την απονομή τις ιθαγένειας με πολιτογράφηση δεν αρκεί ο αλλοδαπός να πληροί τις τυπικές προϋποθέσεις του νόμου, (όπως συγκεκριμένος τύπος άδειας διαμονής και συνεχή νόμιμη διαμονή στη χώρα), αλλά και τις ουσιαστικές, όπως ενδεικτικά βασική γνώση της ελληνικής γλώσσας, γνώση της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας, της νεότερης ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, εξοικείωσή του με τους θεσμούς και τις θεμελιώδεις αρχές του πολιτεύματος, καθώς και επιτυχή εξέταση σε συνέντευξη ενώπιον της Επιτροπής Πολιτογράφησης, (με το εφαρμοζόμενο μέχρι σήμερα καθεστώς), όπου θα κληθεί να απαντήσει σε ερωτήσεις γνώσεων και σε ερωτήσεις γύρω από θέματα επικαιρότητας.

Τέλος η ιθαγένεια απονέμεται και σε νέους αλλοδαπούς που έχουν αποφοιτήσει επιτυχώς από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (έξι τάξεις γυμνάσιο και λύκειο) ή εννέα τάξεις πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο), υπό τον όρο ότι έχουν άδεια διαμονής στη χώρα και υποβάλλουν οι ίδιοι σχετική αίτηση. Η κατηγορία αυτή αφορά κατά κύριο λόγο παιδιά μεταναστών, (δεύτερη γενιά), που έχουν μεγαλώσει στην Ελλάδα και δεν έχουν γνωρίσει άλλη πατρίδα πλην της Ελλάδας, μιλούν ελληνικά ως πρώτη γλώσσα, (εφόσον δεν έχουν διδαχθεί τη μητρική), φοιτούν στη δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση ή ήδη εργάζονται και επιθυμούν διακαώς να λάβουν την Ελληνική Ιθαγένεια, γεγονός αυτονόητο, αφού δεν έχουν δεσμούς με τη χώρα καταγωγής τους, ενώ αντίθετα έχουν ισχυρούς δεσμούς με την Ελλάδα.

Έχουν ειπωθεί απίστευτες ανακρίβειες για το θέμα αυτό, ακόμα και από δημοσιογράφους και πολιτικούς, γεγονός ασυγχώρητο για όποιον θέλει να απευθύνεται δημόσια προς το κοινό !!! Ας είμαστε και εμείς προσεχτικοί με ζητήματα που δεν γνωρίζουμε καλά!!!

7. Ως προς τα ποσοστά αναγνώρισης καθεστώτος διεθνούς προστασίας ανάλογα με τη χώρα προέλευσης:
Σύμφωνα με τα επίσημα πρόσφατα στοιχεία (Ιανουαρίου 2020) της Υπηρεσίας Ασύλου (3), τα ποσοστά αναγνώρισης καθεστώτος διεθνούς προστασίας ποικίλουν ανάλογα με τη Χώρα προέλευσης: Για τις παρακάτω χώρες τα ποσοστά αναγνώρισης είναι πολύ υψηλά: Συρία 99,3%, Υεμένη 98,8%, Παλαιστίνη 97,7%, Σομαλία 91%, Ανιθαγενείς 90%, Ερυθραία 89,6%, Αφγανιστάν 71,3%, Ιράκ 68,5%, Σουδάν 60,3%, Ιράν 59,3%. Αντίθετα σε άλλες χώρες με υψηλή παράτυπη μετανάστευση τα ποσοστά αναγνώρισης είναι πολύ χαμηλά: Γεωργία 0%, Αλβανία 0,2%, Ινδία 1,8%, Πακιστάν 2,5%, Μπαγκλαντές 3%, Αλγερία 3,9%, Κίνα 8,4%, Αίγυπτος 9,2%, Νιγηρία 12,5%.

Σε κάθε περίπτωση διευκρινίζεται ότι, σύμφωνα το διεθνές δίκαιο, το κριτήριο για την αναγνώριση της ιδιότητας του πρόσφυγα δεν είναι η χώρα καταγωγής, αλλά ο δικαιολογημένος φόβος δίωξης του αιτούντος άσυλο στη χώρα καταγωγής του, εξ αιτίας του οποίου δεν επιθυμεί να τεθεί υπό την προστασία της χώρας του, (οπότε άσυλο μπορεί να ζητήσει και πολίτης Δυτικής χώρας, εφόσον βρεθεί στο εξωτερικό).

8. Ως προς το κριτήριο της ασφαλούς τρίτης χώρας:
Διευκρινίζεται ότι η κρίση για το εάν ο αιτών δικαιούται άσυλο ή όχι είναι πάντοτε εξατομικευμένη, συνεπώς το κριτήριο της ασφαλούς τρίτης χώρας κρίνεται εξατομικευμένα, δηλαδή εξετάζεται εάν η συγκεκριμένη χώρα κρίνεται ασφαλής για τον συγκεκριμένο αιτούντα υποκειμενικά και όχι εάν θεωρείται αντικειμενικά ασφαλής, εκτός εάν η τρίτη χώρα έχει χαρακτηριστεί ως γενικά ασφαλής και εμπεριέχεται στον εθνικό κατάλογο ασφαλών τρίτων χωρών. (Η Ελλάδα πάντως δεν έχει εκδώσει το σχετικό κατάλογο). Συγκεκριμένα το άρθρο 86 του νόμου 4636/2019 προβλέπει τα εξής σχετικά:
«1. Μια χώρα θεωρείται ως ασφαλής τρίτη χώρα για έναν συγκεκριμένο αιτούντα, όταν πληρούνται σωρευτικά τα εξής κριτήρια: α. δεν απειλούνται η ζωή και η ελευθερία του λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα ή πολιτικών πεποιθήσεων, β. η χώρα αυτή τηρεί την αρχή τους μη επαναπροώθησης, σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, γ. δεν υπάρχει κίνδυνος σοβαρής βλάβης, για τον αιτούντα κατά το άρθρο 15 του παρόντος νόμου, δ. η χώρα αυτή απαγορεύει την απομάκρυνση κάποιου, σε χώρα όπου κινδυνεύει να υποστεί βασανιστήρια ή σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία, όπως ορίζεται στο διεθνές δίκαιο, ε. υπάρχει η δυνατότητα να ζητηθεί το καθεστώς του πρόσφυγα και στην περίπτωση που ο αιτών αναγνωρισθεί ως πρόσφυγας, να του χορηγηθεί προστασία σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης, και στ. ο αιτών έχει σύνδεσμο με την εν λόγω τρίτη χώρα, βάσει του οποίου θα ήταν εύλογο για αυτόν να μεταβεί σε αυτή. ….
2. Η συνδρομή των ως άνω κριτηρίων εξετάζεται ανά περίπτωση και για κάθε αιτούντα ξεχωριστά, εκτός αν η τρίτη χώρα έχει χαρακτηριστεί ως γενικά ασφαλής και εμπεριέχεται στον εθνικό κατάλογο ασφαλών τρίτων χωρών».

9. Ως προς το ζήτημα της μεταχείρισης όσων απορρίπτονται τελεσίδικα οι αιτήσεις διεθνούς προστασίας, αλλά υπάρχει αδυναμία ταυτοποίησης τους σε συνεργασία με τις οικίες προξενικές αρχές:
Στις περιπτώσεις αυτές είναι αντικειμενικά απολύτως αδύνατη η απέλαση, εφόσον αναγκαία προϋπόθεση είναι η ταυτοποίηση του αλλοδαπού σε συνεργασία με τις οικίες προξενικές αρχές, η έκδοση ταξιδιωτικών εγγράφων από τη χώρα καταγωγής του και η αποδοχή της επιστροφής του από της οικίες αρχές της χώρας καταγωγής του.

(1) Ανιθαγενής είναι το φυσικό πρόσωπο που πληροί τις προϋποθέσεις της Σύμβασης της Νέας Υόρκης του 1954 περί του καθεστώτος των ανιθαγενών, η οποία έχει κυρωθεί με το ν. 139/1975 (Α’ 176).

(2) Παρατηρήσεις στο σχέδιο νόμου του Υπουργείου Προστασίας του Πολίτη περί διεθνούς προστασίας,  https://www.synigoros.gr/resources/30102019-paratiriseis.pdf

(3) http://asylo.gov.gr/wp-content/uploads/2020/02/Greek_Asylum_Service_data_January_2020_gr.pdf

Παναγιώτης Ζησιμάτος
Δικηγόρος, μέλος του τομέα Δικαιοσύνης του ΕΠΑΜ